od 14 maja 1567 r.
ziemia TARNOGRODZKA
Historia
Z istniejących źródeł historycznych wiemy, że obszary nad Tanwią i Sanem znajdowały się we władaniu ruskim od X do XIV w. Przejściowo, czyli w końcu XII w. i pierwszej ćwierci XIII w. należały do księstwa krakowsko-sandomierskiego. Na tych terenach funkcjonowała jednostka administracyjno-terytorialna zwana „wołostią”. Funkcję ośrodka centralnego pełnił wówczas gród w Krzeszowie. Rozwój sieci osadniczej na terenie starostwa krzeszowskiego i postępująca lokacja wsi na prawie magdeburskim, czyli niemieckim, spowodowały, że Krzeszów zorganizowany na prawie ruskim, przestał pełnić rolę ośrodka administracyjnego. Funkcję tę przejął Tarnogród zorganizowany na prawie niemieckim. W 1520 r. włość krzeszowską wraz z ówczesną wsią Ćierńgrodem (Theingrod) przejął w posiadanie za wydatki poniesione na wojnę – Jan Stypek Tarnowski. O lokalizacji miasta zadecydowały dogodne warunki obronne takie jak: wysokość Płaskowyżu Tarnogrodzkiego wynosi 207,9 m n.p.m. oraz to, że teren położony jest u źródeł lewego dopływu Tanwi. Dlatego w latach 1566 - 1567 Tarnowscy podjęli inicjatywę lokacji miasta Tarnogród, która miała miejsce dnia 14 maja 1567 r. Podczas obrad sejmu koronnego w Piotrkowie, król Zygmunt August ogłosił przywilej lokacyjny dla miasta Tarnogród. Ponadto nadał miastu herb przedstawiający gryfa z nożycami. Najstarsze pieczęcie z wizerunkiem tego herbu pochodzą z XVIII w. Zasadźcą i organizatorem Tarnogrodu został na propozycję wojewody sandomierskiego – podstarości krzeszowski - szlachcic Florian Słonka z Wawrzyńczyc. Zasadźca otrzymał prawo wytyczenia granic oraz układu przestrzennego miasta. Król przeznaczył miastu 60 łanów ziemi (były to łany frankońskie, 1 łan wynosił około 25 ha). Naturalne walory obronne miasta zostały wzmocnione przez usypanie wałów i wykopanie fos. Szczyt wału obwarowany został przez palisadę. Tarnogród posiadał przy wylotach ważniejszych ulic cztery bramy: Korchowską, Ksieżpolską (potem Biłgorajską), Leżajską (Jarosławską) oraz Bukowiańską. Pierwsi mieszkańcy miasta pochodzili z Różańca, Biszczy, Korchowa, Płus, Księżpola, Albigowej, Chaczowa, Lubaczowa i Limanowej. Nazwę Tarnogród miasto zawdzięcza najprawdopodobniej etymologii wiążącej go z rodem Tarnowskich. Jednak można w niej odkryć powiązanie z funkcją grodziska, które istniało na tych ziemiach przed powstaniem miasta obok Ćierńgrodu.
TARNOGRODZKI RATUSZ
Po lokacji prawnej Tarnogrodu w 1567 roku nastąpiła lokacja przestrzenna miasta. Wytyczono obszerny rynek w kształcie czworoboku o wymiarach 160 x 140m. Tam krzyżowały się główne ulice. Wydzielono działki siedliskowe. Rozpoczęto zaludnianie i zabudowę nowego miasta. W 1578 roku uzyskano zgodę króla Stefana Batorego na budowę ratusza. Wzniesiono jednokondygnacyjny drewniany budynek z wieżą, wokół którego znajdowały się kramy i jatki. W ratuszu przechowywano wagę miejską, kłodę, tj. beczkę do mierzenia zboża, a także miarę łokcia. Przy ratuszu umieszczono żelazną obręcz (kunę), którą zakładano na szyję wystawionym na widok publiczny przestępcom. W budynku tym urzędowała rada miejska, odbywały się posiedzenia, a w wieży ratuszowej prawdopodobnie było więzienie. Ratusz stał w rynku. W 1589 r. Tarnogród został włączony do Ordynacji Zamojskiej. Około 1770 roku ratusz poddano gruntownej renowacji. W 1820 r. drewniany budynek był w złym stanie i ówczesny burmistrz Adam Chmielewski zaproponował wzniesienie murowanego obiektu. Ponieważ miasto nie miało na ten cel pieniędzy, dlatego burmistrz dążył, by koszty budowy wzięła na siebie ordynacja, która uzyskiwała znaczne dochody ze sprzedaży alkoholu w karczmie znajdującej się w ratuszu. Projekt nie doczekał się realizacji, a stary budynek niszczał. W 1828 r. zawalił się dach. W 1839 r. zakupiono dom, gdzie mieścił się urząd, który niestety w 1856 r. się spalił. Przed 1860 rokiem wzniesiono murowany budynek, w którym mieściło się biuro. Magistrat stał w tym miejscu, gdzie teraz jest dom towarowy. W zbiorach Archiwum Państwowego w Lublinie znajdują się mapy osady Tarnogród z 1900 i 1918 r., na których zaznaczono pośrodku rynku ratusz. Po upadku powstania styczniowego władze carskie odebrały Tarnogrodowi prawa miejskie, jak i 48 innym miasteczkom w guberni lubelskiej. Postanowienie o zamianie naszego miasta na osadę zostało zamieszczone w „Dzienniku Praw Królestwa Polskiego” 31. 05. 1870 r. Z przekazów ustnych dawnych mieszkańców Tarnogrodu wynika, iż burmistrz za pomoc powstańcom styczniowym został porąbany szablami i utopiony w studni na rynku. Miasto, za karę, że pomagało powstańcom, stało się osadą, co się wiązało z zabraniem należnych przywilejów.
Genowefa Zając, Kwartalnik Tarnogrodzki 36, rok 2008, s.3.