KOŚCIÓŁ PARAFIALNY W TARNOGRODZIE p.w. Przemienienia Pańskiego.              Parafia istniała od 1567 r. Pierwszy drewniany kościół spalony został w 1629 r., drugi wzniesiono w 1630 – 2 z fundacji ks. Andrzeja Kłopockiego kanonika zamojskiego, rozebrany przed 1764. Budowa obecnej świątyni rozpoczęto po 1750 r. staraniem ks. Józefa Łysakowskiego z fundacji Tomasza Antoniego Zamojskiego, wojewody lubelskiego, najprawdopodobniej według planów architekta Bernarda Meretyna, ukończona po 1771 staraniem ks. Baltazara Dulewskiego kanonika chełmskiego i zamojskiego, z fundacji Jana Jakuba Zamojskiego. Odnowiony m. in. 1839 i 1897. Późnobarokowy z rokokową dekoracją. Orientowany (to znaczy, że ołtarz zwrócony jest w kierunku wschodu). Murowany z cegły, otynkowany, detale architektoniczne z piaskowca. Trzynawowy, bazylikowy. Korpus prostokątny czteroprzęsłowy, z kruchtą przed chórem muzycznym w przęśle zachodnim, nawy boczne utworzone z rządów kaplic połączonych arkadowymi przejściami w przedłużeniu naw bocznych od zachodu dwa pomieszczenia, w południowej z nich klatka schodowa na chór muzyczny. Prezbiterium nieco węższe jednoprzęsłowe, zamknięte półkoliście, z zakrystią od północy i kaplicą Matki Bożej od południa przy nawie południowej nowa kruchta. Nawy boczne otwarte od głównej arkadami filarowymi o profilowanych archiwoltach. Ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane pilastrami o kompozytowych kapitelach rokokowych, podtrzymującymi wydatnie przełamujące się belkowanie z ząbkowanym gzymsem. Sklepienia w nawie i prezbiterium kolebkowo – krzyżowe na gurtach, w nawach bocznych kopułki na rzucie elipsy, w zakrystii i kaplicy Matki Boskiej kolebkowe z lunetami. Chór muzyczny murowany, wsparty na trzech arkadach filarowych. W północnej ścianie prezbiterium arkadowe przejście do kaplicy Matki Boskiej, w ścianie po południowej analogiczna arkadowa wnęka, w niej portal do zakrystii kamienny, uszaty z bogatą rzeźbioną dekoracją stiukową wokół nadproża. Ponad arkadami duże półkoliście zamknięte wnęki w rokokowych stiukowych obramieniach, z całkowicie przemalowanymi scenami z życia Najświętszej Panny Marii. W nawach bocznych dwa kamienne portale uszate. Fasada trójdzielna z wysuniętą ryzalitowo, wyższą częścią środkową na wysokim cokole, wybrzuszonym na osi, ujęta parami pilastrów o rokokowych głowicach i zwieńczona szczytem ze spływami i postumentami, na których kamienne rzeźbione rokokowe. W wybrzuszonej części cokołu arkadowe wejście, nad nim balkon z kratą w. XVIII. Części boczne fasady niskie, zwieńczone pełną attyką z parami analogicznych latarń. Elewacje boczne rozczłonkowane pilastrami i ożywione płycinami, z profilowanymi, ząbkowanymi gzymsami koronującymi. Otwory okienne zamknięte odcinkowo w profilowanych uszatych obramieniach. Dachy dwuspadowe nieco niższy nad prezbiterium, nad nawami bocznymi pulpitowe, kryte blachą; nad nawą wieżyczka na sygnaturkę z latarnią i cebulastym hełmem. W prezbiterium i nawie polichromia ze scenami z życia Chrystusa (Przemienienie Pańskie, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie) o charakterze rokokowym, bardzo silnie przemalowane zapewne 1897; w kaplicy Matki Boskiej ze scenami z życia Matki Boskiej (Zwiastowanie, Wniebowzięcie, Koronacja), rokokowa, przemalowana. Ołtarz główny barokowy ok. poł. w. XVII, przeniesiony 1783 z kolegiaty zamojskiej z dekoracją chrząstkową i rzeźbami Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Michała Anioła i czterech aniołów; w polu środkowym obraz Przemienienia Pańskiego zapewne 1. poł. w. XVII, według Rafaela, z domalowanym ok. poł. w. XVII herbem Jasieńczyk i literami ks. Andrzeja Kłopockiego (zm. 1669); na zasuwie obraz Zwiastowania, po bokach nad bramkami obrazy śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, w zwieńczeniu obraz Boga Ojca, wszystkie z tegoż czasu; tabernakulum rokokowe w. XVIII.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

Ołtarze w nawach bocznych: 1. barokowy 2. poł. w. XVII z rzeźbami aniołów oraz obrazem Matki Boskiej Królowej Apostołów z postacią, herbem Jasieńczyk i literami fundatora ks. Andrzeja Kłopockiego oraz datą 1674, w zwieńczeniu obraz św. Kazimierza królewicza; 2. barokowy 2. poł. w. XVIII z rzeźbami św. Jana Nepomucena w. XVIII; 3. rokokowy ok. poł. w. XVIII z rzeźbionym krucyfiksem i rzeźbami aniołów, w zwieńczeniu obraz Pieta w. XVIII; 4 – 5 o charakterze rokokowym w. XIX lub w. XX, w jednym obraz św. Tekli, w drugim obraz św. Antoniego, obydwa 2. poł. w. XVIII. Ołtarz w kaplicy Matki Boskiej rokokowy odnowiony 1893, z rzeźbami Arona i proroka, aniołów oraz kopią obrazu Matki Boskiej Dzikowskiej zapewne w. XVII/XVIII w sukienkach pocz. W. XVIII, tabernakulum i krzyż ołtażowy z tegoż czasu. Osiem ławek barokowych. Konfesjonał rokokowy. Feretrony: 1 – 2 rokokowe 2. poł. w. XVIII o bogatych ramionach z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem w sukience z blachy rokokowej i Dzieciątka Jezus oraz św. Anny nauczającej Marię, w sukience z blachy rokokowej i św. Jana Kantego; 3. o charakterze ludowym z płaskorzeźbami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Trójcy św.; 4. w. XIX z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Ukrzyżowanie o charakterze malarstwa cerkiewnego. Chorągiew procesyjna 1850 ludowa z obrazami św. Mikołaja i Rocha. Obrazy: 1. św. Hieronim (?) adorujący Koronację Matki Boskiej w bogatych ramach, ofiarowany w 1739 przez CCH dla cerkwi unickiej w Różańcu; 2 – 4. Pokłon Trzech Króli, Pokłon Pasterzy, św. Paweł, barokowe w. XVIII. Portret Jana Jakuba Zamoyskiego fundatora kościoła 2.poł. w. XVIII. Rzeźby: św. Florian w. XVIII; Chrystus Zmartwychwstały ludowy. Cztery krucyfiksy: w. XVII o tradycjach gotyckich, barokowy w. XVIII i dwa rokokowe w. XVIII. Dwie monstrancje 1. rokokowa 2. poł. w. XVIII z cerkwi pounickiej; 2 klasycystyczna w XIX. Kielichy: 1 barokowy, gładki w XVIII; 2 w stylu regencji 1. poł. w. XVIII; 3 – 5. rokokowe 2. poł. w. XVIII jeden fundacji Jerzego Majernowskiego, drugi z literami JACPDTZ, trzeci z napisem ruskim i datą 17... Patena w. XVIII z rytym wizerunkiem Chrystusa. Puszka barokowa 1670 wykonana przez Konrada Kinemana z fundacji Marii Kanavesia (Canavesi?) właścicielki wójtostwa tarnogrodzkiego, za proboszcza ks. Andrzeja Abreka, scholastyka zamojskiego. Pacyfikał rokokowy w. XVIII. Trzy relikwiarze: 1 barokowy pocz. W. XVIII w kształcie krzyża; 2 barokowy 1739 z symbolami Męki Pańskiej z literami MPSTD (Ks. Maciej Pawłowicz św. Teologii Doktór) oraz SZ PZCR; 3. rokokowy w. XVIII. Kilkanaście lichtarzy barokowych, cynowych i drewnianych rokokowych. Ornaty: 1 haftowany koniec w. XVII, przeaplikowany; 2 z kolumną haftowaną pocz. W. XVIII, przeaplikowaną; 3 haftowany w. XVIII przeaplikowany; 4 – 5 z tkanin w. XVIII; 6 – 7 z bokami tkanin w. XVIII. Kilkadziesiąt książek z w. XVI – XIX, niektóre w tłoczonych oprawach skórzanych.



 

​DZWONNICA
Zapewne współczesna z kościołem. Murowana z cegły, otynkowana. Na rzucie kwadratu o ściętych narożach. Dwukondygnacjowa. W dolnej kondygnacji przejście sklepione kolebkowo, ze schodami i niewielkim pomieszczeniem po bokach. Naroża obu kondygnacji ujęte pilastrami dźwigającymi belkowanie, pomiędzy kondygnacjami podwójny gzyms z daszkiem okapowym; arkadowe otwory drugiej kondygnacji ujęte w obramienia z wyłamanym gzymsem nadokiennym. Nad otworami wejściowymi trójkątne szczyty. Dach dwuspadowy pobity blachą, ujęty w trójkątne szczyty.































​KOŚCIÓŁ p.w. Św. ROCHA.  to najstarsza drewniana budowla na Zamojszczyźnie i jedyna z otwartą kruchtą, powstała ok. 1600 r. Zwykle datę budowy drewnianego obiektu wycinano na tęczowej belce, a ta wskazuje rok „1625”, uznawany według autora licznych publikacji o Tarnogrodzie W. Depczyńskiego - za datę pierwszego odnowienia kościoła.

Patron pod którego wezwaniem owa świątynia się znajduje, miał za zadanie m.in. chronić przed zarazą. Otóż cały plac wokół kościoła to dawny cmentarz epidemiologiczny. O wotywnym charakterze poświęconego miejsca informował również jeden z trzech już nie istniejących krzyży tak zwany „Karawak”, który posiadał magiczną moc odpędzania nieszczęść. Wyglądem przypomina krzyż prawosławny, ponieważ posiada trzy poprzeczne ramiona a środkowe jest ukośne a w niektórych wariantach równoległe. Bytność „Karawaka” potwierdza, że mieszkańcy Tarnogrodu zetknęli się już w historii miasta z śmiercionośnym żniwem zarazy. Do budowy świątyni wykorzystano drzewo modrzewiowe. Kościół jest konstrukcji wieńcowej z zewnątrz szalowany. Budowla orientowana, posiadająca nawę główną na planie kwadratu i nieco węższe, wydłużone, zamknięte trójbocznie - prezbiterium z dobudowaną na planie kwadratu od północy - zakrystią. Od frontonu znajduje się ganek, wsparty na czterech słupach z mieczami i dwóch słupach przylegających do ściany. Kościół pokrywa dwuspadowy dach z miedzianej blachy, dawniej modrzewiowy gont. W połowie długości kalenicy dachu znajduje się sygnaturka pobita blachą.





​

​

























​

CERKIEW Św. TRÓJCY

W 1567 r. został wydany przez króla Zygmunta Augusta akt prawny, który wyznaczał uposażenie dla świątyni przeznaczonej społeczności prawosławnej. Obecna Cerkiew Parafialna pod wezwaniem Trójcy została wzniesiona w latach 1870 – 1875 jako budowla murowana na podstawie rozporządzenia z marca 1860 r., kiedy to gubernator cywilny lubelski polecił wybudować ją w Tarnogrodzie. Około 1790 r. na placu przeznaczonym pod budowę cerkwi istniał jeszcze katolicki kościół św. Ducha. R. Szczygieł w "Dziejach Tarnogrodu" napisał, że budowę cerkwi zainicjował swą prośbą w 1856 r. Mikołaj Stasiewicz, który w imieniu 18-tych urodzin zwrócił się do Ordynacji o pomoc w zorganizowaniu materiałów budowlanych. Dzisiejsza świątynia jest orientowana, zbudowana na planie krzyża łacińskiego. Wejście główne poprzedza węższy od nawy głównej - narteks. Okna są zakończone okrągłymi łukami, w nawie głównej znajdują się także biforia (podwójne okna). Od zachodu nad wejściem - wieża zakończona sygnaturką. Nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem - kolejna sygnaturka. Żółte ściany, rytmicznie rozczłonkowane białymi pilastrami wraz z okalającym świątynię białym pasem fryzu - stanowią o malowniczości i wysmukłości bryły. W latach powojennych jako jedna z nielicznych świątyń prawosławnych Lubelszczyzny zostaje znów powołana do życia. Od 1959 r. staraniem ks. Proboszcza Michała Chomczyka, podjęte zostają prace rozpoczynające budowę plebanii. Od 1 marca 1989 r. parafia w Tarnogrodzie weszła w skład nowo restytuowanej diecezji lubelsko-chełmskiej. W 1999 r. Święty synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej kanonizuje - Leoncjusza Stasiewicza (ur. 1884 r. w Tarnogrodzie; zm. 9.02.1972 r. pochowany na cmentarzu we wsi Michałowskoje). Ziemia tarnogrodzka zyskuje nowo kanonizowanego świętego, co było powodem wizyty duszpasterskiej 26.12.2000 r. Arcybiskupa Abla Ordynariusza Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej. Wtedy też miało miejsce poświęcenie ikony O. Leoncjusza i rozwój lokalnego kultu jego postaci.





























​



​DAWNA SYNAGOGA wzniesiona w 1686, odnowiona zapewne wraz z dobudowaniem części frontowej pocz. w. XIX. Wnętrze zdewastowane 1940 – 4. Obecnie użytkowana jako magazyn. Frontem zwrócona na zachód. Murowana z cegły, otynkowana. Jednoprzestrzenna na rzucie zbliżonym do kwadratu. Od frontu przedsionek na całej szerokości, prostokątny, dwukondygnacjowy, niższy od korpusu, z sienią w przyziemiu i klatką schodową, na piętrze część kobieca. Parterowe pomieszczenia od pn. rozebrane. W sali sklepienia żaglowe na gurtach wsparte na czterech filarach; w przedsionku kolebkowe z lunetami. Wewnątrz we wschodniej ścianie nisza na rodały ujęta dwiema półkolumnami z gzymsem wygiętym ku górze; ponad niszą fragment polichromii o motywach roślinno-zwierzęcych. Elewacja frontowa klasycystyczna, na narożach i w części środkowej boniowania, z gzymsem kordonowym, otwory okienne w płaskich obramieniach, elewacje boczne korpusu o podziałach ramowych, otwory okienne zamknięte półkoliście, w płaskich opaskach. Dach naczółkowy, nad częścią frontową pulpitowy, kryte blachą.



             W Tarnogrodzie i jego okolicach można spotkać dwa zasadnicze rodzaje krzyży:

1) rzymski oraz

2) św. Zachariasza.

Krzyż rzymski składa się z dwóch skrzyżowanych pod kątem prostym belek podłużnej – dłuższej i poprzecznej – krótszej. Większość kościołów od czasów średniowiecza jest zbudowanych na planie krzyża rzymskiego.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

Natomiast krzyż św. Zachariasza, powstał w wyniku przedłużenia tabliczki z napisem umieszczonej nad głową Chrystusa oraz przedłużeniu suppedaneum (podnóżka). Krzyż św. Zachariasza zwany inaczej karawaka lub karawika był  ulokowany na placu pod kościółkiem p.w. św. Rocha w Tarnogrodzie. Posiada on znaczenie magiczne, służy za postrach dla demonów, jest swoistą tarczą ochronną przeciw zarazie. „Pod względem intencjonalnym wyróżnić należy krzyże: cmentarne, wzniesione w celu wspomożenia duszy niewinnie zabitego, pokutne, dziękczynne.”
Mała architektura sakralna, bo tak należy nazwać kapliczki ulokowane nie tylko przy drogach lub ludzkich posesjach, ale również te stojące na cmentarzach - przybiera różnorodne kształty, które łączą w sobie ludowe budownictwo z motywami stylów historycznych. Niekiedy formy ciesielskie i stolarskie znajdowały wyraz w formach muratorskich. Twórcy kapliczek często sięgali po takie wzorce stylów historycznych, jakich przykłady mogli dostrzec najbliżej siebie (ówczesne budownictwo sakralne). Kiedy posługiwali się pilastrami to nie czyniono tego jako świadomej konstrukcji architektonicznej wzmacniającej ściany budowli, ale wprowadzano je ponieważ wprowadzały podział płaszczyzny architektonicznej, co jest funkcją dekoratywną. Różnorodność form kapliczek oraz krzyży zależała także od materiałow, z jakich były wykonane.





Cmentarz jako tekst kultury

​

Wstęp do publikacji pt. SPACERKIEM PO TARNOGRODZKICH CMENTARZACH

 

              Miejscem pierwszych pochówków chrześcijańskich była bazylika, pełniąca funkcję nekropolii dla wszystkich wiernych (VIII – XII w.).Początkowo zmarłych chowano w absydzie obok grobów męczenników. Innym upragnionym miejscem pochówku była kwatera znajdująca się najbliżej ołtarza. Kolejnym uprzywilejowanym miejscem pochówków był plac (westybul) pod rynną dachową, którego atrakcyjność była umotywowana tym, że woda deszczowa spływająca z dachu Kościoła, mająca moc świętą ostatecznie rozlewana była nad miejscem spoczynku zmarłego, tym samym niejako uświęcając jego samego. Później przestrzeń Domu Bożego zarezerwowana była tylko na pochówki dla zasłużonych: ojców kościoła, ludzi pochodzących z rodów królewskich oraz magnackich, bogatych przedstawicieli szanowanych zawodów. Wykupywanie miejsc pochówków na terenie kościoła około XII w. spowodowało pobieranie opłat za sakramenty. Powodem, dla którego cmentarz został ulokowany poza murami miasta, była ograniczona możliwość chowania w ramach przestrzeni świątyni oraz dziedzińca kościelnego. Ponadto bliski kontakt z ciałami przodków, stwarzał zagrożenie epidemiologiczne. Wraz z rozwojem cmentarzy egzystujących poza murami miasta powstał nowy typ przestrzeni publicznej. Cmentarz stał się miejscem pieszych spacerów, tu handlowano, zbiegający przestępcy odnajdywali tu azyl, ponieważ dobiegłszy do cmentarza nie mogli być aresztowani ani osądzani. Zmiana trumny drewnianej umieszczonej pod podłogą kościoła na kamienny grobowiec cmentarny wpłynęła znacząco na stosunek do śmierci. Unikanie widoku twarzy zmarłego, miało swe odbicie w postawie lękowej względem nieżywych.
Wraz z pojawieniem się grobów zaczęły funkcjonować epitafia, których główną funkcją oprócz indywidualizacji było utrwalenie pamięci o zmarłym. W XIV w. obok tekstu głównego informującego o tym, kto tu jest pochowany, pojawiła się prośba o modlitwę za duszę zmarłego. Zaczęto umieszczać w inskrypcjach informacje biograficzne, których celem było zwrócenie uwagi przypadkowego przechodnia na życiorys zmarłego. Trafiwszy do obiegu ustnego, poprzez pamięć o zmarłym, pozostawał on niejako przy życiu.
Kiedy w XIX w. zaczęto praktykować odwiedzanie grobów zmarłych, stało się ważne, gdzie został pochowany przodek. Układ grobów na cmentarzu jest odbiciem porządku wprowadzonego przez żywych. Groby znajdujące się na obszarze peryferyjnym lub poza granicą cmentarza przeznaczone były dla samobójców, natomiast centrum zarezerwowane było dla biskupów, kleryków i innych świeckich, bogatych warstw społecznych.
Istnieje wiele typów nagrobków, posiadają one różne genealogie oraz znaczenia symboliczne. Wiele z nich nawiązuje swym rozwiązaniem formalnym do czasów antycznych. Podstawowe typy nagrobków to:
I. Słupowe
1) Cippus – prostopadłościan zdobiony płaskorzeźbami, posiada napisy, niekiedy o ścianach lekko zwężających się ku górze, zwieńczony dachem
2) Kolumny – symbol powiązania nieba i ziemi, siłę kosmologiczną. Uważana jest za oś świata. Kolumny miały funkcję podpór architektonicznych a więc dźwigały ciężar, dlatego symbolizują stałość i oparcie. Złamana lub ucięta kolumna to symbol upadku świata doczesnego – ziemskiego.
3) Obelisk – wysoki kamienny słup, lekko zwężający się ku górze, zakończony ostro – piramidalnie. Jego forma to geometryczne przedstawienie promienia słonecznego, już w czasach starożytnego Egiptu obeliski symbolizowały boga słońca. W Watykanie obeliski prowadzą pielgrzymów do Bazyliki Św. Piotra, pełniąc funkcję drogowskazów.
II. Nawiązujące swą formą do okresu antyku, nie słupowe
4) Stela – pionowa płyta kamienna, zdobiona dekoracją rzeźbiarska oraz inskrypcją. W starożytności znana głównie jako pomnik nagrobny.
5) Nagrobki w formie: sarkofagu, tumby, trumny lub z wprowadzonymi elementami zdobienia w postaci: urny, wazy, amfory.
III. Krzyże
6) Krzyże żeliwne
7) Krzyże murowane, wyciosane w kamieniu, np. w piaskowcu
8) Krzyże drewniane
IV. Płyty nagrobne
9) Płyty
10) Płyty z duszą – czworokątnym miejscem wewnątrz płyty nagrobnej przeznaczone na ogródek.

             Oprócz samych typów nagrobków, które posiadają swą symboliczną wymowę, dodatkowym kontekstem znaczeniowym nacechowana jest cała plastyka dekoracyjna jak i roślinność cmentarna, która znajduje się jako dekoracja rzeźbiarska oraz w postaci żywych roślin. Uogólniając wszystkie rośliny będące zimozielonymi, czyli pozostające na okres zimy zielonymi odnoszą się do zmartwychwstania, życia wiecznego. Takimi przykłądami roślin mogą być: bukszpan, tuja, barwinek, palma, drzewa iglaste pozostające zielone na okres zimy. Poniżej zaprezentowane zostanie kilka przykładów interpretacji symboli znajdujących się na pomnikach. Róża symbol piękna oraz kruchości i przemijania życia. W symbolice chrześcijańskiej oznacza miłość Boga, wieczność, mistyczne odrodzenie. Czerwona róża symbolizuje krew Chrystusa oraz czarę, która przyjęła świętą krew. Biała róża w interpretacji wielu mitów to symbol śmierci. Ponadto Maria jest utożsamiana z pięknem róży, poprzez porównywanie jej ust, policzków do tego kwiatu. W średniowieczu róża była wyłącznie atrybutem dziewic. Od nazwy tego kwiatu powstała nazwa – różaniec. Lilia symbol światła, czystości, niewinności, dziewiczości. Lilia to prastary symbol królewski. W pieśniach i bajkach ludowych łączy się ze śmiercią. Zasadzona na grobie symbolizuje łaskę Bożą. Liść palmy symbolizuje: zwycięstwo, radość, pokój, życie wieczne, zmartwychwstanie. W Biblii palma symbolizowała mądrość i sprawiedliwość a w sztuce wczesnochrześcijańskiej - męczeńską śmierć. Bluszcz został zinterpretowany przez chrześcijańskich symbolistów jako trwanie duszy po śmierci cielesnej. Bluszcz oplatający krzyż podkreśla wiarę zmarłego w naukę Chrystusa dotyczącą zmartwychwstania i życia wiecznego. Niekiedy motyw roślinny na grobie pojawia się w formie wieńca z kwiatów lub liści. W Biblii pojawiają się wieńce: czci, radości i zwycięstwa. W kontekście antycznych igrzysk olimpijskich nakładanie wieńca na skronie pełniło funkcje nagrody. W chrześcijaństwie nagrodą za godną egzystencję ziemską, było życie wieczne. Jeśli na nagrobku pojawi się kompozycja floralna np. z liści paproci lub kalii, w ten sposób, aby łodyżki trzech liści wychodziły z jednego miejsca, jest to odwołanie do Trójcy Świętej stanowiące wyznanie wiary oraz oddanie się pod opiekę Bogu. Pochodnia, kiedy jest zwrócona do dołu symbolizuje wygaszenie życia, skierowana do góry oznacza narodzenie do życia po śmierci – wieczności. Klepsydra symbol przemijającego czasu, kiedy dodatkowo dołączone są do niej skrzydełka, oznaczają one ulotność życia. Jeśli znajdzie się na grobie motyw panoplii przedstawiających broń z danej epoki, należy się spodziewać, że w tym miejscu został pochowany żołnierz. Podobnie Jest w przypadku księgi, - symbolu mądrości. Księga może nas także informować o zawodzie nauczyciela. Postaci na pomnikach mogą być świętymi, pod których opiekę oddaje się duszę zmarłego, albo ich funkcją jest komunikowanie stanu psychicznego, w jakim znaleźli się po śmierci bliskiej osoby – żyjący, np. postacie płaczek, lub postaci aniołków najczęściej wskazują nam, że tutaj jest pochowane dziecko.

Wstępem opatrzyła: Anita Kucharska
na podstawie pracy magisterskiej
Anny Knap „Cmentarz jako tekst kultury”, Lublin 2002.